انحراف ستون فقرات در کودکان یکی از نگرانی‌هایی است که بسیاری از والدین هنگام مشاهده حالت غیرطبیعی بدن فرزندشان با آن رو به رو می‌شوند. شاید شما هم متوجه شده‌اید که شانه‌های کودک‌تان هم سطح نیستند یا هنگام راه رفتن کمی انحراف در قامتش دیده می‌شود. این علائم می‌توانند نشانه‌ای از مشکلی پنهان در ستون فقرات باشند که اگر به موقع تشخیص داده نشود، ممکن است در آینده بر رشد، اعتماد به نفس و حتی کیفیت زندگی کودک تاثیر بگذارد. در این مقاله به بررسی علل، علائم، راه‌های تشخیص و درمان انحراف ستون فقرات در کودکان می‌پردازیم تا شما بتوانید بهترین تصمیم را برای سلامت فرزندتان بگیرید.
اسکولیوز چیست؟
اسکولیوز به معنی انحراف ستون فقرات است به طوری که مهره‌های ستون فقرات از حالت طبیعی خود خارج شده و چرخش پیدا می‌کنند. انحنای بیشتر از 10 درجه ستون فقرات غیرطبیعی است. این بیماری به طور معمول ارثی یا همراه با تولد نوزاد است که در آن وجود یک نقص در زمان تولد سبب انحراف ستون فقرات می‌شود. همچنین احتمال دارد ستون فقرات بچرخد یا پیچ بخورد، که در این حالت باعث کشیده شدن دنده‌ها به یک طرف و ایجاد قوس چند بعدی می‌شود.
دلایل ایجاد انحراف ستون فقرات در کودکان
دلایل ایجاد انحراف ستون فقرات در کودکان می‌توانند بسیار متنوع باشند و گاهی بدون علت مشخصی بروز پیدا می‌کنند. در ادامه به مهم‌ترین این دلایل اشاره می‌کنیم:
اسکولیوز ایدیوپاتیک
این نوع انحراف ستون فقرات شایع‌ترین فرم اسکولیوز در کودکان است، به‌ویژه در سنین ۱۰ تا ۱۵ سالگی که دوره رشد سریع آغاز می‌شود. اصطلاح “ایدیوپاتیک” به معنای «بی‌علت مشخص» است؛ یعنی پزشکان تاکنون نتوانسته‌اند دلیل قطعی برای بروز آن پیدا کنند. این نوع اسکولیوز بدون درد است و به آرامی پیشرفت می‌کند، به طوری که والدین ممکن است تنها با مشاهده عدم تقارن در شانه‌ها یا لگن متوجه آن شوند. در بسیاری از موارد، سابقه خانوادگی این نوع انحراف وجود دارد که نشان دهنده نقش ژنتیک است.
نقص‌های مادرزادی ستون فقرات
گاهی انحراف ستون فقرات از همان بدو تولد وجود دارد و ناشی از نقص در شکل‌گیری مهره‌ها در رحم مادر است. در این موارد، مهره‌ها ممکن است به‌طور کامل شکل نگرفته باشند یا به یکدیگر جوش خورده باشند. این نوع اسکولیوز اغلب شدیدتر از نوع ایدیوپاتیک است و به مراقبت تخصصی نیاز دارد، زیرا احتمال پیشرفت آن با رشد کودک زیاد است. تشخیص زودهنگام از طریق سونوگرافی یا تصویربرداری از ستون فقرات می‌تواند نقش مهمی در درمان مؤثر داشته باشد.
اختلالات عصبی-عضلانی
کودکانی که به بیماری‌هایی مانند فلج مغزی (CP)، دیستروفی عضلانی، آتروفی عضلانی نخاعی (SMA) یا اسپینا بیفیدا مبتلا هستند، بیشتر در معرض انحراف ستون فقرات قرار دارند. در این شرایط، عضلات پشتیبان ستون فقرات ضعیف یا ناهماهنگ عمل می‌کنند و نمی‌توانند به‌درستی از ساختار مهره‌ها حمایت کنند. این نوع اسکولیوز پیشرونده و پیچیده‌تر است و ممکن است به درمان‌های ترکیبی مانند فیزیوتراپی، بریس یا حتی جراحی نیاز داشته باشد.
عادت‌های نادرست حرکتی یا وضعیت بدنی نامناسب
نشستن طولانی مدت پشت میز، استفاده از نیمکت‌های نامناسب در مدرسه، حمل کوله پشتی‌های سنگین تنها بر یک شانه یا خوابیدن به شکل نادرست ممکن است باعث اختلال در تراز بدن کودک شوند. اگرچه این موارد منجر به اسکولیوز واقعی نمی‌شوند، اما می‌توانند به بدشکلی‌های وضعیتی یا کژپشتی (Postural Scoliosis) منجر شوند که در صورت عدم اصلاح، فشار زیادی به ستون فقرات وارد کرده و به مرور زمان انحراف ایجاد می‌کنند.
آسیب‌ها یا ضربه‌های شدید به ستون فقرات
ضربات شدید ناشی از زمین‌خوردن، تصادف یا ورزش‌های سنگین ممکن است به شکستگی، جابه‌جایی مهره‌ها یا آسیب به بافت‌های اطراف ستون فقرات منجر شوند. این آسیب‌ها می‌توانند تعادل ستون فقرات را بر هم بزنند و در صورت عدم درمان مناسب، به انحراف دائمی منجر شوند. در مواردی، جراحی یا مراقبت تخصصی برای اصلاح ناهنجاری‌ها ضروری است.
رشد نامتقارن استخوان‌ها
گاهی در دوران رشد، مهره‌های ستون فقرات یا دیگر استخوان‌های بدن به صورت نامتعادل رشد می‌کنند. این رشد نامنظم ممکن است ناشی از اختلالات هورمونی، تغذیه نادرست، یا مشکلات ژنتیکی باشد. اگر یک سمت ستون فقرات سریع‌تر از سمت دیگر رشد کند، امکان انحراف وجود دارد. این نوع اسکولیوز با رشد کودک پیشرفت می‌کند و نیازمند پیگیری و گاهی مداخله پزشکی است.
بیشتر بخوانید: درمان شکستگی آرنج در کودکان
اسکولیوز در کودکان چه علائم و نشانه هایی دارد؟
انحراف ستون فقرات در کودکان با درد همراه نبوده و در صورتی که در هنگام تولد به درستی تشخیص داده نشود تا زمان بلوغ پنهان خواهد ماند. به همین دلیل تشخیص هر چه زودتر این بیماری اهمیت زیادی دارد. هر چه انحراف ستون فقرات زودتر تشخیص داده شود، درمان ساده‌تری خواهد داشت.
در ادامه به علائمی که نشان دهنده انحراف ستون فقرات در کودکان هستند می پردازیم:
- یکنواخت نبودن و ناهمواری در شانه‌ها بارزترین نشانه اسکولیوز است.
- کج دن سر در هنگام چرخش گردن
- بیرون زدگی دنده ها از یک سمت
- کجی در کل بدن
- نامتقارن بودن دو سمت خط کمربندی بدن
- بالاتر قرار داشتن یک سمت باسن نسبت به سمت دیگر
- بی حسی و عدم هماهنگی در اندام‌ها
دیگر نشانه‌های انحراف ستون فقرات
اختلالات عصبی
اگر انحراف ستون فقرات به حدی برسد که بر نخاع فشار وارد کند، ممکن است عملکرد سیستم عصبی کودک دچار اختلال شود. بیماری‌هایی مانند فلج مغزی و اسپینابیفیدا از جمله شرایطی هستند که می‌توانند همراه با یا در پی این فشارهای عصبی به‌وجود آیند و با علائم حرکتی یا حسی خود را نشان دهند.
مشکلات ادراری
دستگاه ادراری به خصوص کلیه‌ها در دوران جنینی همزمان با ستون فقرات شکل می‌گیرند. به همین دلیل، در مواردی که ستون فقرات دچار انحراف شدید (حدود ۲۵ درصد یا بیشتر) باشد، احتمال بروز ناهنجاری‌هایی در کلیه‌ها وجود دارد که می‌تواند به اختلالات ادراری در کودک منجر شود.
اختلالات قلبی
روند رشد و تکامل قلب نیز در دوران جنینی با رشد ستون فقرات هماهنگ است. بنابراین، انحرافات شدید در ستون فقرات ممکن است همراه با نقایص قلبی دیده شوند یا ریسک بروز ناهنجاری‌های قلبی را افزایش دهند.
درد در اندام‌های تحتانی
در برخی کودکان، انحراف ستون فقرات ممکن است موجب درد در پاها، ناحیه باسن یا حتی لگن شود. این دردها ناشی از فشار غیرطبیعی روی اعصاب یا عضلات ناحیه کمری هستند و می‌توانند بر تحرک کودک تأثیر منفی بگذارند.
کدام کودکان در معرض ابتلا به انحراف ستون فقرات هستند؟
کودکان خاصی بیش از دیگران در معرض ابتلا به انحراف ستون فقرات قرار دارند. شناخت این گروه‌های پرخطر می‌تواند به تشخیص زودهنگام و پیشگیری از پیشرفت عارضه کمک کند. در ادامه به مهم‌ترین گروه‌های در معرض خطر اشاره می‌کنیم:
کودکان دارای سابقه خانوادگی اسکولیوز
اگر والدین یا خواهر و برادر کودک دچار انحراف ستون فقرات بوده‌اند، احتمال بروز این مشکل در کودک بیشتر می‌شود. ژنتیک نقش مهمی در بروز اسکولیوز دارد.
دختران نوجوان
اسکولیوز ایدیوپاتیک (بی‌علت مشخص) بیشتر در دختران و به خصوص در دوره رشد جهشی بلوغ دیده می‌شود. دختران نه تنها بیشتر در معرض ابتلا هستند، بلکه احتمال پیشرفت سریع‌تر انحراف در آن‌ها نیز بالاتر است.
کودکان با اختلالات عصبی-عضلانی
کودکانی که به بیماری‌هایی مثل فلج مغزی، دیستروفی عضلانی، آتروفی عضلانی نخاعی یا اسپینا بیفیدا مبتلا هستند، به دلیل ضعف عضلات نگهدارنده ستون فقرات، بیشتر مستعد انحراف ستون فقرات هستند.
نوزادان با ناهنجاری‌های مادرزادی مهره‌ها
برخی نوزادان با اختلالات مادرزادی در ساختار مهره‌ها به دنیا می‌آیند. این ناهنجاری‌ها می‌توانند باعث ایجاد اسکولیوز مادرزادی شوند که در سنین پایین قابل شناسایی است.
کودکان دارای رشد سریع
در دوران جهش رشدی (بین ۱۰ تا ۱۵ سالگی)، ستون فقرات به سرعت تغییر می‌کند. اگر کودک در این دوره رشد قدی شدیدی داشته باشد، ممکن است انحراف ستون فقرات به‌سرعت ظاهر یا تشدید شود.
کودکانی با عادت‌های نادرست حرکتی و بدنی
کودکانی که مدت طولانی در وضعیت‌های نادرست می‌نشینند، از کوله‌پشتی‌های سنگین استفاده می‌کنند یا سبک زندگی کم‌تحرکی دارند، بیشتر در معرض ناهنجاری‌های وضعیتی ستون فقرات هستند که در صورت بی‌توجهی می‌تواند به انحراف منجر شود.
با شناخت این عوامل خطر، می‌توان از طریق معاینات منظم، آموزش وضعیت صحیح بدن و مراقبت‌های لازم، از بروز یا پیشرفت انحراف ستون فقرات در کودکان جلوگیری کرد.
بیشتر بخوانید: دررفتگی شانه چگونه درمان می شود؟
روش‌های تشخیص انحراف ستون فقرات در کودکان
تشخیص زودهنگام انحراف ستون فقرات در کودکان اهمیت زیادی دارد، زیرا درمان به موقع می‌تواند از پیشرفت بیماری جلوگیری کند. در ادامه، روش‌های اصلی تشخیص این عارضه را معرفی می‌کنیم:
مشاهده وضعیت بدن (بررسی ظاهری)
اولین و ساده‌ترین روش بررسی تقارن شانه‌ها، لگن، تیغه‌های شانه و انحنای پشت کودک است. والدین یا پزشک ممکن است هنگام ایستادن یا راه رفتن کودک، انحرافی در قامت او مشاهده کنند.
تست آدمز (Adams Forward Bend Test)
در این تست، از کودک خواسته می‌شود به جلو خم شود. اگر ستون فقرات دچار انحراف باشد، یک برآمدگی یا عدم تقارن در یک سمت پشت مشاهده می‌شود. این تست توسط پزشک یا حتی در غربالگری مدارس انجام می‌شود.
عکس‌برداری با اشعه ایکس (X-ray)
دقیق‌ترین روش برای تأیید وجود اسکولیوز و اندازه‌گیری زاویه انحراف ستون فقرات است. پزشک با استفاده از عکس رادیولوژی، شدت انحراف را به‌صورت درجه (زاویه کوب) مشخص می‌کند.
معاینه فیزیکی توسط پزشک متخصص
پزشک با لمس ستون فقرات، بررسی دامنه حرکتی، بررسی طول پاها و انعطاف‌پذیری بدن کودک می‌تواند به یافته‌های اولیه دست پیدا کند و تصمیم به انجام آزمایشات دقیق‌تر بگیرد.
MRI یا CT اسکن (در موارد خاص)
اگر پزشک به وجود اختلالات عصبی، مشکلات مادرزادی یا فشار روی نخاع مشکوک باشد، از این روش‌های تصویربرداری دقیق‌تر برای بررسی جزئیات ستون فقرات و نخاع استفاده می‌شود.
بررسی سابقه خانوادگی و علائم بالینی
دانستن این‌که آیا اعضای خانواده سابقه اسکولیوز یا اختلالات عضلانی-عصبی داشته‌اند، به پزشک در تشخیص سریع‌تر کمک می‌کند.
اسکولیوز در کودکان چگونه درمان می‌شود؟
درمان اسکولیوز در کودکان بستگی به میزان انحراف، سن کودک و مرحله رشد استخوان‌ها دارد. هدف اصلی درمان جلوگیری از پیشرفت انحراف و حفظ عملکرد طبیعی ستون فقرات است. روش‌های درمانی معمول عبارتند از:
پیگیری و تحت نظر گرفتن
در بسیاری از کودکان، انحراف ستون فقرات خفیف بوده و نیاز فوری به درمان وجود ندارد. در این شرایط، پزشک تنها توصیه می‌کند کودک به‌طور منظم تحت نظر قرار گیرد. این پیگیری‌ها هر ۴ تا ۶ ماه انجام می‌شود و شامل معاینه فیزیکی و عکس برداری با اشعه ایکس است تا بررسی شود آیا انحراف ستون فقرات در حال پیشرفت است یا نه. این روش بیشتر برای کودکانی مناسب است که انحراف کمتر از ۲۰ درجه دارند و هنوز در حال رشد هستند.
استفاده از بریس (بریس‌گذاری)
زمانی که زاویه انحراف ستون فقرات بین ۲۰ تا ۴۰ درجه باشد و کودک هنوز رشد استخوانی فعال داشته باشد، استفاده از بریس توصیه می‌شود. بریس نمی‌تواند انحراف موجود را اصلاح کند، اما در بسیاری از موارد از بدتر شدن آن جلوگیری می‌کند. این وسیله باید طبق دستور پزشک به مدت مشخصی در روز استفاده شود؛ گاهی تا ۲۰ ساعت در شبانه‌روز. انواع مختلفی از بریس‌ها وجود دارد، مانند بریس بوستون و چنوی، که بسته به نوع اسکولیوز و فرم بدن کودک انتخاب می‌شوند. همراهی والدین و همکاری کودک در استفاده منظم از بریس تأثیر زیادی در موفقیت درمان دارد.
فیزیوتراپی و ورزش‌های اصلاحی
تمرینات ورزشی تخصصی مخصوصا برای کودکان با اسکولیوز خفیف یا متوسط بسیار مؤثر هستند. فیزیوتراپی می‌تواند به تقویت عضلات اطراف ستون فقرات، افزایش انعطاف پذیری، بهبود وضعیت بدنی و کاهش درد کمک کند. یکی از روش‌های شناخته شده، روش شوث (Schroth Method) است که تمرکز آن بر اصلاح الگوهای تنفسی، هماهنگی عضلانی و کنترل وضعیت ستون فقرات است. ورزش به‌تنهایی ممکن است اسکولیوز را درمان نکند، اما در کنار سایر روش‌ها روند درمان را سریع‌تر می‌کند.
جراحی (در موارد شدید)
زمانی که انحراف ستون فقرات شدیدتر از ۴۵ یا ۵۰ درجه باشد، یا انحراف با سرعت زیادی در حال پیشرفت باشد، پزشک ممکن است جراحی را توصیه کند. جراحی برای کودکانی انجام می‌شود که در آستانه پایان رشد هستند یا به دلیل اسکولیوز با مشکلات عملکردی یا درد مزمن مواجه شده‌اند. رایج‌ترین روش جراحی، فیوژن ستون فقرات (Spinal Fusion) است که در آن مهره‌های منحرف به وسیله میله، پیچ و استخوان پیوندی به یکدیگر متصل می‌شوند تا از حرکت غیرعادی آن ناحیه جلوگیری شود. این عمل نیازمند بررسی دقیق وضعیت سلامت عمومی کودک و مشاوره با جراح ستون فقرات است.
درمان اسکولیوز ناشی از بیماری‌های زمینه‌ای
در برخی کودکان، انحراف ستون فقرات در نتیجه بیماری‌های عصبی‌ـ‌عضلانی مانند فلج مغزی، دیستروفی عضلانی یا اسپینا بیفیدا ایجاد می‌شود. در این موارد، درمان پیچیده‌تر بوده و نیازمند برنامه‌ای جامع است. این برنامه ممکن است شامل بریس گذاری، فیزیوتراپی تخصصی، کاردرمانی، مصرف دارو و در برخی موارد جراحی باشد. هدف از درمان در این کودکان، کاهش درد و پیشگیری از پیشرفت انحراف است، نه فقط صاف کردن ستون فقرات.
درمان مؤثر اسکولیوز نیازمند همکاری مستمر بین خانواده، پزشک و کودک است. انتخاب روش مناسب بستگی به شرایط بدنی، مرحله رشد و شدت انحراف دارد، و شروع به موقع درمان می‌تواند از بروز مشکلات جدی در آینده جلوگیری کند.
خطرات عدم درمان انحراف ستون فقرات در کودکان
از آنجا که اسکولیوز در بسیاری از موارد بدون درد ظاهر می‌شود، برخی والدین یا خود کودک آن را جدی نمی‌گیرند و روند درمان را پیگیری نمی‌کنند. با این حال، بی‌توجهی به این عارضه می‌تواند پیامدهای قابل توجهی داشته باشد. در صورت پیشرفت انحراف، نه تنها احتمال بروز درد افزایش می‌یابد، بلکه ممکن است عملکرد اندام‌هایی مانند کلیه، ریه و قلب نیز تحت تأثیر قرار گیرد. این اختلالات جانبی در موارد شدید می‌توانند سلامت عمومی کودک را به طور جدی به خطر بیندازند. بنابراین، در صورت مشاهده هرگونه علامت مشکوک، مشاوره با پزشک متخصص، به خصوص فوق تخصص ستون فقرات، برای تشخیص دقیق و انتخاب بهترین روش درمانی ضروری است.
سخن پایانی
در نهایت، انحراف ستون فقرات در کودکان اگرچه ممکن است در ابتدا بی‌علامت باشد، اما در صورت بی‌توجهی می‌تواند پیامدهای جدی و گاه غیرقابل جبرانی به‌دنبال داشته باشد. تشخیص زودهنگام و آغاز درمان مناسب، نقش مهمی در جلوگیری از پیشرفت بیماری و حفظ سلامت جسمی کودک دارد. در صورتی که علائمی مانند ناهمراستایی شانه‌ها، قوس غیرطبیعی پشت یا درد مزمن در کودک مشاهده کردید، مراجعه به فوق تخصص ستون فقرات را به تعویق نیندازید تا با یک برنامه درمانی مناسب، از عوارض آینده پیشگیری شود.